Về tượng thần Nandi tại Di tích quốc gia khảo khảo cổ Cát Tiên
Nandi còn được gọi là Nandikēśvara, không chỉ là phương tiện tiện lợi (vāhana) của thần Shiva, mà đồng thời còn là thị giả (gana) của Ngài và là vị trí thần bảo hộ (dvārapāla) của Kailash (Kailāsa), nơi ở của thần Shiva. Con bò mộng Nandi được người ta cho rằng ngoài hai mắt tròn bên cạnh, bò Nandi còn có con mắt thứ ba. Con mắt này gọi là thiên nhãn phát ra những phép thuật nhiệm mầu và là mối liên kết giữa con người và thần linh. Sự thần thánh hóa của bò bắt nguồn từ việc bò là vật cưỡi của thần Shiva. Bò thần Nandin là vật cưỡi của thần thoại Shiva có nhiệm vụ đưa linh hồn người chết qua con sông; có nhiệm vụ bảo vệ, và dẫn đường cho linh hồn người quá cố gắng tiến lên thiên đường hòa hòa với đại linh hồn vĩ đại của thế giới cực lạc. Nandi còn được cho là mang lại sự may mắn, bình an và giàu có.
Do đó, hầu như tất cả các ngôi đền thờ thần Shiva đều có những bức tượng đá của Nandi đang quỳ, quay mặt về phía vương triều chính. Nếu đền thờ nơi Linga có cửa hướng về phía đông thì Nandi sẽ ở gần cổng (mandapa), ở vị trí đông nam và quay mặt về hướng tây.
Nandi xuất hiện trong nghệ thuật của các quốc gia cổ đại Đông Nam Á từ rất sớm. Tuy nhiên, có thể dưới ảnh hưởng của một nên văn hóa nông nghiệp và sự gần gũi của hình tượng bò, mà nghệ nhân Đông Nam Á đã tạo ra tác phẩm hình ảnh Nandi một cách khá phóng khoáng, khắc họa chân thực con bò bản địa chỉ theo nhiều cách khác nhau.
Tượng thần Nandi, ký hiệu 20.CT.G4.H1.L2.Da 243 được tìm thấy ở phía đông nam của kiến trúc Gò 4 di tích khảo cổ Cát Tiên năm 2020. Hiện vật thể hiện Nandi trong tư thế quỳ , Đầm một phần nhỏ ở tai và sừng, toàn thân dài 34,5cm, cao 16,5cm, ngang thân 11cm. Thần Nadi nằm trong tư thế thoải mái, dốc dốc xuống. Một đôi sừng nhỏ nhô lên giữa đôi tai hình nổi tiếng, mắt hình lá có hai mí, mũi nhọn, đều được tạo tác bằng vết độc chìm. Phần máy bay hơi nổi nhẹ nhàng nhưng không rõ hình dạng con mắt thứ ba. Cái u cao, biểu tượng của đỉnh Kailāsa được làm nổi bật trên ống kính cận. Cái đuôi nhỏ được ngoắc sang một bên mo. Hai chân trước co khuỵu, hai chân sau thấy, đưa về phía trước, có thể thấy rõ phần móng rõ ràng trên bốn chân.
Ngoài di tích khảo cổ Cát Tiên, Nandi còn được điêu khắc trên vàng lá (tiếu tượng) được bài trí trong bể thờ
Nandi xuất hiện trong văn hóa Óc Eo (thế kỷ 4 -6) giai đoạn Phù Nam dưới dạng biểu tượng tròn trên các vòng vàng và một số ít tượng đất nung nhỏ. Trong giai đoạn Chân Lạp, biểu tượng Nandi tròn khá lạ. Một ví dụ được biết đến là bức tượng Nandi Preah Koh ký hiệu Ka.1584 của bảo tàng quốc gia Campuchia, Phnom Penh. Con bò trong tư thế quỳ trên bệ hình chữ nhật dẹt được thực hiện một cách sinh động với vòng tròn ngọc quý. Mắt, mũi và miệng đều nổi bật với những nét vẽ khắc sâu, con mắt thứ ba hiện rõ giữa lông mày. Một vòng với nhiều chiếc xe màu xanh lá cây được đeo quanh cổ bò. Thân bò tròn lẵn với các thịt rõ ràng và u lưng nổi cao. Đuôi, móng đều được giải quyết chi tiết.
Nandi cũng là chủ đề phổ biến trong điêu khắc Champa, từ thế kỷ 8 đến thế kỷ 10 và sau đó, dưới dạng tượng tròn hay phù điêu trên các tấm mài cửa. Hầu hết họ khắc họa chân thực con bò bản địa trong tư thế phủ phục với thanh hiền lành, vòng trịa, đôi ngắn, bứu cổ mềm thương mại và địa phương u nổi cao. Điển hình trong số tượng tròn có lời kể về các bức Nandi Quảng Điền và Kim Đâu (phong cách cổ Mỹ Sơn E1 thế kỷ 8 - 9). Trà Kiệu, Hạ Nông Trung, Hương Quế… (phong cách Trà Kiệu và Khương Mỹ thế kỷ 10), Thủ Thiện (phong cách Chánh Lộ thế kỷ 11).
Để so sánh, bức tượng Nandi của Cát Tiên, về tổng thể có thể thay thế khác với các bức tượng tròn của Champa và Chân Lạp. Kích thước nhỏ và tạo hình có phần thô của Cát Tiên có vẻ gần gũi với các bức Nandi của Quảng Điền và Kim Đâu, phong cách sớm thế kỷ 8 -9. Các đặc điểm nổi bậc của phong cách này là kích thước biểu tượng nhỏ, thần thánh được hiện diện trong tư thế thảnh thơi chân găp, đầu hơi cuối xuống, một số bộ phân cơ khí như đuôi, chân guốc và bộ phận sinh dục thể hiện rất thực tế, chi tiết và sống động.
Do vậy, niên đại của Nandi Cát Tiên có thể xếp vào khoảng thế kỷ 8 - 9. Tuy nhiên, điều dễ nhận thấy là tạo hình Nandi của Cát Tiên khá cứng và ít tinh tế hơn, nhất là chi tiết quan trọng như con mắt thứ ba của Siva không được nhấn mạnh, cũng không đeo vòng lục lạc. Các chi tiết u, ngấn cổ, mắt, tai, sừng, móng không quá nhấn mạnh, cũng như chuyển động của các bó cơ không mềm thương mại. Đây có thể là một địa phương đặc biệt của các biểu tượng ở Cát Tiên. Các biểu tượng tròn ở Cát Tiên đã phát hiện nay, bao gồm ba bức Ganesha , một bức Durga và một bức Nandi, để có phong cách gần gũi với các bức tượng Chân Lạp và Champa thế kỷ 7 – 9. Tuy nhiên, tạo hình của chúng đều đơn giản và ít tinh tế hơn (Tượng không được mài mòn chất liệu của các bức điêu khắc cũng không được chọn kỹ năng càng hơn). như, tất cả chúng đều được tạo bởi một nhóm thợ địa phương không có vấn đề gì về thẩm mỹ.
