1. NGUỒN GỐC VÀ HÌNH TƯỚNG CỦA THẦN VISHNU
Pho tượng Phật nguyên gốc bằng đá sa thạch, khuôn mặt được vẽ lại với đôi mắt mở to, đầu đội mũ trụ, thân được đắp thêm y phục theo kiểu áo cà sa, các pháp khí cầm tay đều được cải biên theo đặc điểm của Phật giáo Bắc tông như xâu chuỗi và hoa sen. Phần thân được phủ sơn vàng theo màu sắc biểu trưng của Phật giáo. Pho tượng vốn không gắn liền với thời điểm khởi đầu của ngôi chùa mà được mang từ nơi khác đến. Vị trí được phát hiện cụ thể như thế nào gần như không có tư liệu ghi chép, chỉ có thông tin từ tấm bảng giới thiệu di tích Linh Sơn Tự ghi nhận vào năm 1913 trong quá trình san lấp mặt bằng để xây dựng một công trình ở khu vực chợ Ba Thê, xe ủi làm xuất lộ pho tượng này. Dựa trên đặc điểm nhân hình và chiếc mũ đội đầu hình trụ có thể nhận biết pho tượng thể hiện thần Vishnu của đạo Bà La Môn được tạo tác theo phong cách nghệ thuật Óc Eo thuộc vương quốc cổ Phù Nam (TK.I - VI).
Theo quan điểm của Bà La Môn giáo, trong vũ trụ có 33.333 vị thần, trong đó thần Brahma được xem là Đấng tối cao bất diệt, Vishnu và Shiva là hai vị đại thần linh, phối hợp với Brahma làm thành một hệ thống Tam thần hay Tam vị nhất thể (Trimurti). Các vị thần trong thần thoại Bà La Môn giáo được mô tả như những vị vua trên thế gian; họ có gia đình, các vị thần phụ trợ và vật cưỡi. Mỗi vị thần đều có vô số những biểu hiện, nguồn gốc và các kiếp hóa thân, trong đó những kiếp hóa thân liên quan đến thần Vishnu thường được gọi bằng cái tên đặc biệt là Avatar. Theo quan điểm của hệ phái Vishnu giáo (một trong những hệ phái chính của Bà La Môn giáo), Vishnu là Đấng tối cao, Đấng cứu thế (Purusoama), thần đứng đầu trong Tam vị thần linh. Vishnu có nhiều tên gọi khác nhau tùy thuộc vào mỗi chức năng mà thần thực hiện. Ví dụ như trong vai trò của Đấng chí tôn, thần có tên là Bhagavat; trong vai trò của thần Sáng tạo thì có tên là Prajapani và với vai trò thần Bảo tồn thế giới, Vishnu có tên gọi là Hari. Cũng theo thần thoại thì Vishnu là biểu hiện cho năng lực mặt trời, bao phủ vạn vật bằng tia nắng của mình, Vishnu đi xuyên qua vũ trụ bằng ba bước chân (Trivikrama). Khi nhập vào làn nước của Biển Sữa thần thoại, Vishnu trở thành thần Bảo tồn và Sáng tạo thế giới biểu hiện qua hình tượng từ cuốn rốn của thần sinh ra thần Brahma (thần Sáng tạo).
Tượng thần Vishnu thuộc văn hóa Óc Eo, trưng bày tại Bảo tàng Quốc gia Bangkok. Niên đại: TK. V - VII.
Tượng thần Vishnu được sửa thành tượng Phật. Nguồn gốc: chùa Linh Sơn, huyện oại Sơn, tỉnh An Giang. Niên đại: TK. V - VII.
2. CÔNG NĂNG VÀ Ý NGHĨA CỦA PHO TƯỢNG
Khảo sát pho tượng ở Linh Sơn Tự cho thấy thần Vishnu có bốn tay, một tay gối đầu, ba tay còn lại đều được sửa lại nên vật cầm tay nguyên gốc theo quy chuẩn của Bà La Môn giáo không còn hiện diện. Tuy nhiên, nếu so sánh với những pho tượng thần Vishnu lưu giữ tại các viện bảo tàng ở Nam Bộ có thể nhận diện được những đặc trưng của nền văn hóa Óc Eo với những yếu tố tuân thủ theo quy chuẩn truyền thống của nghệ thuật tạo hình Ấn Độ. Đặc điểm chung của tượng thần Vishnu được mô tả bằng hình tướng của một nam nhân với bốn cánh tay cầm bốn vật biểu tượng: con ốc gai (Shankha), cái đĩa (Chakra), cây chùy (Gada) và hoa sen (Padma). Đặc biệt, các pho tượng Vishnu trong nền văn hóa Óc Eo luôn thể hiện với khuôn mặt trầm tưởng, đôi mắt hình hạnh nhân, đầu đội mũ trụ tròn, thân thể cường tráng mặc trang phục kiểu Sarong dài đến ống chân, đôi khi có trang trí hoa văn. Với chiều dài 1,7 mét, tượng Vishnu ở Linh Sơn Tự được xem là pho tượng cổ có kích thước lớn nhất thuộc thời kỳ vương quốc Phù Nam được phát hiện trên vùng Đồng bằng sông Cửu Long. Những loại tượng khổng lồ như vậy thường được thờ cúng ngoài trời, mang ý nghĩa hộ trì cho vương quốc hay cư dân của một vùng. Kỹ thuật xây dựng những ngôi tháp bằng gạch của thời kỳ Óc Eo (TK. I-VI) không thể tạo ra được những công trình kiến trúc với khoảng không gian lớn để đưa các pho tượng thờ khổng lồ vào bên trong. Phế tích của các ngôi đền Bà La Môn giáo nằm rải rác xung quanh khu di tích Óc Eo đều không có kỹ thuật dùng cột chịu lực nên thường sử dụng tường gạch dày làm cho không gian bên trong ngôi đền bị thu hẹp. Trong tín niệm Bà La Môn giáo, Vishnu là vị thần hộ trì cho tầng lớp vua chúa, chiến sĩ (Khastriya) và cả đẳng cấp thương nhân (Vaisya). Sự thịnh vượng của vương quốc cổ Phù Nam phụ thuộc nhiều vào nền kinh tế biển thông qua thương cảng Óc Eo. Đặc điểm này có thể lý giải vì sao có rất nhiều tượng thần Vishnu được phát hiện trên vùng Đồng bằng sông Cửu Long và theo thống kê của tác giả thì có hơn 60 pho tượng. Sự hiện diện của tầng lớp thương nhân thực hành tín niệm Bà La Môn giáo chính là hệ quả của sự gia tăng số lượng của các ngôi đền thờ thần Vishnu hộ trì cho công việc kinh doanh và đi biển của họ. Sự hiện diện của pho tượng thần Vishnu khổng lồ đã chứng minh vai trò thương cảng của khu di tích Óc Eo – Ba Thê và có thể pho tượng được đặt ngay trong khu vực thương cảng để giới thương nhân có thể đến chiêm bái mỗi khi thuyền về bến hay xuất bến.
Vì sao thần Vishnu được giới thương nhân theo đạo Bà La Môn sùng bái, điều này có thể xuất phát từ câu chuyện mang màu sắc tín niệm của người Ấn Độ. Trong vai trò thần vũ trụ có tên là Narayana, Vishnu được mô tả nằm yên giấc trên mình con rắn thần Ananta – Shesha trôi bồng bềnh trên Biển Sữa mênh mông. Sự hòa nhập của thần vào biển vũ trụ (Biển Sữa) và con rắn bất tận dùng làm con thuyền chở Vishnu đang yên giấc dễ dàng hòa nhập vào tín niệm của giới thương nhân vốn sử dụng đường biển làm lộ trình buôn bán từ Ấn Độ đến vương quốc cổ Phù Nam. Hành trình vượt biển thường gặp nhiều rủi ro về điều kiện thời tiết, vì vậy việc thờ cúng thần Vishnu luôn được xem trọng nhằm cầu mong cho các chuyến hải hành được bình an. Vì thần Vishnu được tin là hòa nhập vào nguồn nước đại dương và sự hiện diện của thần tạo nên sự phẳng lặng của mặt biển qua thần tích Bà La Môn giáo.
Tượng thần Vishnu nằm ngủ với tay giơ lên đầu ở Bảo tàng Quốc gia New Delhi (Ấn Độ), hình tướng tương tự như của tượng Phật bốn tay (Vishnu) ở Linh Sơn Tự.
Nguồn: Phan Anh Tú
