Di tích khảo cổ Cát Tiên
Di tích khảo cổ Cát Tiên được công nhận di tích quốc gia đặc biệt năm 2014, thuộc thôn 1, xã Quảng Ngãi, huyện Cát Tiên, tỉnh Lâm Đồng. Các phế tích phân bố tập trung trong một thung lũng nhỏ được bao bọc bởi một vòng cung gồm nhiều ngọn đồi hình bát úp, nằm dọc theo tả ngạn sông Đồng Nai được người dân phát hiện và báo với cơ quan chức năng năm 1985. Năm 1986 Viện KHXH tại Tp. Hồ Chí Minh cùng với Bảo tàng Lâm Đồng tiến hành khảo sát. Sau đó, lần lượt có các cuộc khai quật lớn của Viện Khảo cổ học Hà Nội (từ năm 1994 đến 1997). Trung tâm Khảo cổ học thuộc Viện KHXH vùng Nam Bộ (từ năm 2001 đến 2006). Nhiều loại hình di tích, di vật được phát hiện trong các lần khai quật này cho thấy Cát Tiên mang đặc điểm của một thánh địa thuộc một quốc gia cổ chịu ảnh hưởng văn hóa Ấn Độ, có mối quan hệ gần gũi với văn hóa Óc Eo ở Nam Bộ, văn hóa Champa ở miền Trung Việt Nam.
Từ tháng 05/2020, theo hợp đồng số 01/2020/HĐXL/VHTTDL-VKHXHVNB giữa Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Lâm Đồng và Viện KHXH Nam Bộ; căn cứ quyết định khai quật số 754/QĐ-BVHTTDL của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Trung tâm Khảo cổ học đã tiếp tục tiến hành khai quật khảo cổ tại Cát Tiên để nghiên cứu, xác định các đặc điểm phân bố kiến trúc, góp phần phục vụ công tác bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa này. Sau 16 tháng triển khai, với tổng diện tích khai quật khoảng 4.000m2 tại các di tích Gò 1, Gò 2, Gò 4, Gò 5, cho đến nay đoàn công tác đã đạt được những kết quả bước đầu rất khả quan.
1.Tại khu vực Gò 1, kết quả khai quật đã làm rõ không gian phân bố gồm các bộ phận đai bó nền, tường bao khuôn viên di tích Gò 1, hai kiến trúc phụ dạng nhà dài ở phía đông - nam và đông - bắc ngôi đền chính. Ngoài cổng phía đông đã ghi nhận trước đây thì trong đợt này còn phát hiện thêm một cổng phụ ở khu vực phía bắc. Bên cạnh đó, các lỗ cột ở tiền sảnh, hệ thống lỗ cột ở sàn gạch phía nam đai bó của ngôi đền chính là những tư liệu mới, cho phép nhận định khả năng ở ngôi đền này có hệ thống mái che bằng các vật liệu nhẹ bên trên.
2. Tại khu vực Gò 2, kết quả khai quật đã làm xuất lộ toàn bộ phần còn lại của hệ thống tường bao ngoài và sàn gạch, tạo thành một không gian hoàn chỉnh, cho thấy nhóm kiến trúc Gò 2 nằm trong khuôn viên rộng khoảng 2.000m2 của hệ thống tường bao ngoài hình chữ nhật. Toàn bộ khuôn viên được lát gạch, quanh chân nhóm đền chính 2A, 2B là đai bó nâng cao nền, và khu vực phía đông là hai nhà dài. Bên ngoài tường bao là các kiến trúc phụ khác ở góc đông bắc và tây nam.
3. Tại di tích Gò 4, hố khai quật được mở tại khu vực trung tâm gò đã giúp nhận diện toàn bộ cấu trúc ngôi đền chính, cùng các hệ thống bó nền, dấu vết tường bao ngoài và khu vực tiền sảnh hướng chính đông, với đường dẫn khá dài, từ chân gò lên kiến trúc chính tạo thành ba phân bậc. Ngoài ra, đặc điểm tầng văn hóa các hố khai quật và thám sát tại khu vực trũng thấp phía đông Gò 4 cho thấy nơi đây không phải là một hồ nước, như một số nhận định trước đây. Bên dưới lớp đất bồi tụ là các sàn đất sét nện và không có lớp mùn trầm tích đáy hồ, khả năng đây là sân hành lễ của khu đền.
4. Tại phế tích Gò 5, hố khai quật cũng đã làm tái xuất lộ kiến trúc chính, có cấu trúc rất khác biệt với các đền thờ khác ở khu Cát Tiên. Toàn bộ kiến trúc gạch có hình khối trụ vuông, thẳng đứng và không có dấu vết cửa ra vào. Hố khai quật cũng phát hiện thêm hệ thống đường dẫn nằm phía nam kiến trúc chính, được xây dựng vào giai đoạn muộn hơn, nhằm liên kết nó với các kiến trúc khác.
Hiện nay, công tác khai quật khảo cổ và làm hồ sơ khoa học tại hiện trường đã hoàn thành. Để bảo đảm an toàn cho các di tích kiến trúc đã được làm xuất lộ, tránh tác động của thời tiết, sau khi nghiệm thu đơn vị thi công sẽ tiến hành lấp kỹ thuật, trong quá trình chờ làm mái che bảo vệ và phát huy giá trị trong giai đoạn sau.
